Tektonik değişim şirketleri nasıl etkileyecek?

YAZI: M. RAUF ATEŞ

Türkiye’nin en büyük 500 sanayi şirketini açıklayan İstanbul Sanayi Odası’nın 2021 listesinde ilk sıradaki şirketin cirosu 136.7 milyar TL idi. Ardından gelenler 67 milyar TL, 55, 46, 38, 36, 35 milyar TL olarak devam ediyordu. Sanayi dışındaki şirketlerin dahil olduğu listelerde farklı olarak üst sıralarda THY, Ahlatçı Kuyum, perakende şirketleri ile akaryakıt şirketleri yer alıyor.

Ancak, özellikle son yıllarda gözden kaçan çok önemli bir gerçek var. Artık bu listelere Türkiye’nin En Büyük 100 İnternet şirketi listesinde 50 milyar TL ciro ile yer alan Trendyol ile Nesine.com gibi şirketlerin de girmesi gerekiyor. İlk 15-20 şirket içinde Getir, Yemeksepeti, Hepsiburada da rahatlıkla kendine yer bulabilir. Hızlı büyüme tempolarına bakıldığında, oyun şirketleri, fintech şirketleri ve yazılımcıların hızlı yükselişine tanık olabiliriz. Tıpkı ABD’de olduğu gibi…

ABD’nin en büyük ilk 10 şirketi 2013 yılında Exxon, Chevron, Philips ve Valeror gibi enerji şirketlerinden, GM ve Ford gibi otomobil şirketlerinden oluşuyordu. Bunların yanında gelirinin önemli bölümünü demiryollarından kazanan Berkshire ile General Electric vardı. Bu şirketler 20’nci yüzyılın devleri, bir önceki iş dünyasının şampiyonlarıydı. Bu eski kuşak şirketlerin arasında teknoloji şirketi olarak sadece Apple vardı.

Tomorrow’s Capitalist (Yarının Kapitalisti) kitabının yazarı Alan Murray, “Bizim kaçırdığımız iş dünyasının büyük bir dinamizm içinde olduğuydu. Bir sonraki 10 yılda Amazon ve Alphabet ilk 10 içine adeta roket gibi yükseldiler. Onların yanına birkaç sağlık şirketi gelirken, otomobil ve petrol şirketleri, Exxon dışında düşüşe geçtiler” sözleriyle gelişmeyi yorumluyor.

Aslında değişimin ayak seslerini şirket liderlerinin görüşleri de ortaya koyuyor. AlixPartners’ın dünya çapında 3 bin üst düzey yöneticiyle yaptığı araştırmaya katılanların yüzde 98’i, gelecek 3 yılda değişmek zorunda olduklarını söylüyor. Yüzde 70’i ise ortaya çıkacak “bozucu” değişimler nedeniyle 3 çeyrek sonra belki de işlerini kaybedeceğini düşünüyor.

DEĞİŞİMİN AYAK SESLERİ

Colin Mayer, Prosperity adlı kitabında paylaştığı tek bir istatistikle şirketler dünyasının doğasının nasıl değiştiğini ortaya koyuyor. Mayer, 1970 ve 2018 yıllarına ait 500 büyük şirket listesine giren şirketlerin bilançolarından aktiflerini analiz ederek önemli bir saptama yaptı. Buna göre 40 yıl önce bu şirketlerinin piyasa değerlerinin yüzde 80’i “fabrika, makine ve bina” gibi elle tutulabilir aktiflere aitti. Geri kalan yüzde 20 ise lisans, patent, marka ve geliştirmelerden kaynaklanıyordu. Mayer, 2021 sonu itibarıyla 500 büyük şirketin değerinin yaklaşık yüzde 85’inin görünmeyen değerlerden kaynaklandığını hesaplıyor.

Bu büyük kayma/değişim iş dünyasının dinamiklerini de yerinden oynatıyor. 20’nci yüzyılda iş dünyasında güç, fabrikalardan, binalardan, makinelerden, stoklardan, demiryollarından oluşuyordu. 21’inci yüzyılda “tektonik kayma” ile güç, göreceli olarak fiziki sermayenin daha az olduğu şirketlere geçmeye başladı, entelektüel sermaye ve marka öne çıktı.

Pegasus Yönetim Kurulu Başkan Vekili Mehmet Nane, bu gidişte, ‘şirketi gelecekten korumanın önemi’ konusuna katılıyor: “Sektörel değişimi görüp, o sektörde kalınacaksa değişime ayak uydurulmalı. Örneğin, havacılık veya perakende sektörlerinde artık e-ticaret olmadan, dijital dönüşüm yapmadan, hatta konsolide olmadan hayatta kalmak çok zorlaşacak.”

YARININ ŞİRKETLERİ NEREDEN?

İş Bankası Genel Müdürü Hakan Aran, “Bir şirkete, artık her sektörden rakip gelebilir” diyor. Pegasus Yönetim Kurulu Başkan Vekili Mehmet Nane de bu görüşe katılıyor. Ancak, bazı sektörlerin, geleceğin dünyasında ilk sıralara yerleşme şansının yüksek olduğunu söylüyor. Ona göre bankacılık, konsolide olmuş perakende, e-ticaret, havacılık, enerji ve gıda, yeni büyüklerin çıktığı sektörler olacak.

Capturing New Markets: How Smart Companies Create Opportunities Others Don’t (Yeni Pazarları Ele Geçirmek: Fırsat Yaratan Şirketler) kitabının yazarı Stephen Wunker’in çalışma alanını tam bu konu oluşturuyor. Ona göre, rekabet avantajı, geçmişte büyük miktarda ölçek ekonomisi ve müşteriye ulaşma gücüne dayalıydı. Şimdi ise rekabet tamamen hızla ilgili:

“Yeni dünya düzeyi, iş ortaklıklarından bir ekosistem yaratmayı ve müşterilere ulaşmayı çok kolay hale getirdi. Bu dünyanın kazananları müşteri ihtiyaçlarını hızlı bir şekilde karşılamak üzere adapte olabilenler arasından çıkacak. İnsan kaynağı rekabette başarının yakıtı olacak.

Teknolojiler, makine/ekipman ve marka gibi değerlerin hepsi satın alınabilir. Oysa insan kalitesini kopyalamak imkânsızdır ve şirketteki farkı da insan yaratır. Yeni dönemde öne çıkacak önemli bir faktör de öncelikleri belirlemek ve strateji içinde bunların sıralamasını doğru yapmak olacak.”

Yeni nesil startup’lara, yarının işlerine yatırım yapan Esas Ventures CEO’su Fethi Sabancı Kamışlı’nın ajandasında bu tip şirketler var. Kamışlı, yarının şirketlerinde ilk sıraya “İnsan kaynakları, maaş/bordo yönetimi ve çalışan hakları” konusunda çalışanları koyuyor:

“Uzak olmayan gelecekte uzaktan çalışma ve ofisten çalışma modelini hibrit şekilde başarıyla yapan şirketler öne çıkacak. Bununla birlikte, iş dünyasının bu düzene geçmesine destek olacak şirketlerin yıldızı parlayacak”.

Fethi Sabancı Kamışlı, buna örnek olarak portföylerinde yer alan Deel adlı girişimi gösteriyor ve ekliyor: “Deel, şu anda 150’den fazla ülkede, 8 binden fazla müşteriye hizmet veriyor. Buna rağmen şirketin bir tane bile ana merkez ya da ofis binası yok. Şu anda dünyanın en hızlı büyüyen yazılım şirketleri arasında yer alıyor.”

Sadece 5 yıl önce kurulan Deel, merkezsiz bir yazılım şirketi… Dünyanın dört bir yanından şirketlere insan kaynakları yönetimi konusunda hizmet veriyor. Fethi Sabancı’nın diğer iki sektörünü ise “yapay zeka” ile Web3.0 şirketleri oluşturuyor. 5-10 yılın milyar dolarlık ya da 500 büyük şirketlerinin bu alanlardan geleceğinin altını çiziyor.

BÜYÜKLÜK KÂR İÇİN YETERLİ Mİ?

Boston Consulting Group’un kurucusu Bruce Henderson, 1960’larda şirket büyüklüğünün, ayakta kalmak ve kâr için kritik bir faktör olduğunu ileri sürmüştü. Ona göre yüksek ciro ve pazar payı, maliyetleri düşürür, bu da nakit akışını destekler ve rekabette büyük bir avantaj sağlar. Ancak, araştırmalar, büyüklüğün en önemli faktör olmadığını ortaya koyuyor. BCG’nin verilerine göre, 1970’lerde sektörün lideri şirketlerin yüzde 25’i aynı zamanda kâr açısından da ilk sıralarda yer alıyordu. Bu oran 2020’de yüzde 7’ye düştü. Geleceğin nasıl olacağı ise değişen koşullarla şekillenecek.

Ünlü yönetim uzmanı Vivaldi Group CEO’su ve danışman Erich Joachimsthaler, ayakta kalmak, kâr erimesine uğramayacak şirketler için bazı önemli kriterlere dikkat çekiyor. Birinci sıraya, mevcut şirketlerden daha fazla “ağa” bağlanmayı koyuyor ve ekliyor:

“Varlıkları benim deyimimle, ‘hafif’ olarak nitelendirilecek bir yapıya kavuşacak. Görünmeyen (intangible) değerleri, makine, bina ve cihazlardan oluşan değerlerden yüksek olacak. Yeni değer, veri, analitik ve teknolojideki ilerlemelerle sağlanan ağ üzerinde yaratılacak. ‘Varlık ağırlıklı’ (Bina, cihaz, fabrika, arsa gibi varlıklara dayalı) gelecekte de olacak. Ancak, bir ağın içindeki parçalardan biri görevini yürütecek. Yeni dönemin değer yaratan şirketleri Web 3.0 gibi teknolojilerden gelecek ve bunların varlıklarının yüzde 90’ına yakını ‘görünmeyen değerlerden’ kaynaklanacak.”

RAKİBİN KİM OLDUĞU BELLİ DEĞİL

Bir başka değişim ise şirketlerin işleyişi, operasyonlarında yaşanıyor. 30 yıl önce bir bankacıya “rakibiniz kim” diye sorsanız, doğal olarak diğer bankaları gösterirdi. Şimdi ise öyle değil. Amazon bir bankanın rakibi olabilir. Çinli Wechat en önemli ödeme sistemlerinden biri haline geldi. Bir startup, blockchain ya da yapay zeka teknolojisini kullanarak çok sayda şirketin pazar payını alabiliyor. “Bozuculuk” (Distruption) iş dünyasında “sabit” güç haline geldi.

Modern iş dünyası hızlı şekilde ölçeklenmeyi başarıyor, müşteri tabanını hızla genişletiyor, geleneksel şirketleri beklenmedik şekilde sarsıyor.

İş Bankası Genel Müdürü Hakan Aran, bu konuda şu değerlendirmeyi yapıyor: “Finans, tarım, enerji, sağlık, teknoloji, sanayi, üretim ve ticaret şirketlerinin tümü geleceğin de güçlü kuruluşları olma konusunda eşit şansa sahipler. Zira artık rekabetin de aynı sektördeki şirketler arasında olmaması, bir bankanın rakibinin teknoloji veya e-ticaret şirketi olması şaşırtıcı gelmiyor.”

“Doing Agile Right” ve “Winning in Turbulence” kitaplarının yazarı Bain&Co danışmanlarından Darrell Rigby, yarının rekabetini 3 ana trendin belirleyeceğine dikkat çekiyor. Birinci sıraya “teknolojiyi” koyuyor:

“Yarının şirketleri muhtemelen hem operasyonları hem de inovasyonları bakımından büyük ölçüde teknolojiye bağımlı olacak. Bu, verimliliği ve yaratıcılığı artırmak adına otomasyon ve yapay zeka gibi teknolojilerin yoğun kullanımı ile mümkün olacak.”

Darrell Rigby, teknolojiden sonra “Esnekli ve çeviklik” ile “Paydaş yönetimine” dikkat çekiyor. Ona göre yeni dönemde “değişen pazar koşullarına ve müşteri ihtiyaçlarına hızlıca uyum sağlama yeteneği çok önem” kazanacak. Şirketler, modası geçmiş, eski dönemin planlarını uygulamak yerine, “çeviklik” içeren stratejiye odaklanacak.

Darrell Rigby, “Son dönemde olduğu gibi gelecekte “Paydaş yönetimi” daha etkili olacak” diye konuşuyor. “Şirketler; müşteriler, çalışanlar, hissedarlar ve farklı topluluklar gibi paydaşları için karşılıklı fayda yaratmanın değerini giderek daha fazla anlayacak” diyor ve ekliyor:

“Ancak, burada sözünü ettiğimiz hayırseverliği artırmak değil. Daha iyi işbirliği yoluyla, yapılan işin değerini artırmak adına bütünsel bir sistem oluşturmaya yönelik yaklaşımdan söz ediyorum.”

 

YÜZDE 75’İN YERİNE YENİ ŞİRKETLER GELECEK

S&P 500’deki şirketlerin ortalama ömrü 1958 yılında 61 yıl düzeyindeydi. 2021 yılında bu rakam 18 yıldan daha aza geriledi. McKınsey, 2027 yılında şu anda S&P 500’de yer alan şirketlerin yüzde 75’inin yok olacağına inanıyor. Doğal olarak bunların yerini de yeni iş, teknoloji ve modellerden ortaya çıkacaklar alacak.

 

“YARININ ŞİRKETLERİ BUGÜNDEN FARKLI OLACAK”

• MÜŞTERİ VE TOPLUMA ÖNEM
  Yarının milyar dolarlık şirketleri geçmişte ve bugün olduğu gibi gelecekte de müşterisine ve topluma değer katmayı başaran şirketler olacaktır. Müşterisinin ihtiyaçlarına ve tercihlerine duyarlı, değişime ve dönüşüme açık, teknolojiyi ve yenilikleri süratle çalışanlarının ve müşterilerinin deneyimine kolaylık olarak yansıtabilen, ürün ve hizmetlerine akıl katabilenler rekabette de olumlu yönde ayrışacaktır.
• HER SEKTÖRDEN ÇIKABİLİR
  Şirketlerin en önemli değerleri çalışanları, müşterileri, sahip olup işleyebildiği verileri ve o veriyi akıllı ürün, hizmet ve deneyime dönüştüren teknoloji ve süreçleridir. Bu nedenle geleceğin büyük şirketleri finans sektöründen de tarım sektöründen de çıkabilir.
• AKIL FAKTÖRÜ
  Bu konuda ayrıştırıcı unsurun “Akıl” olacağını düşünüyorum. Akıllı saat, akıllı bina, akıllı araç, akıllı şehir, akıllı tarım, akıllı ilaç, akıllı fabrika, akıllı kredi… Her ne iş yapıyorsanız veriden akla gitmeyi ve bunu güzel bir deneyime dönüştürmeyi başarabilirseniz şirketinizi gelecekteki yıkımdan da koruyabilirsiniz.

 

GELECEĞİN ŞİRKETLERİ İÇİN OLMAZSA OLMAZ 3 ÖZELLİK

• DAYANIKLILIK Önemli olan başınıza ne geldiği değil, özellikle yıkıcı olaylara ne şekilde ve hızda karşılık verebildiğinizdir. Yeni dönemin şirketleri bunu başaranlar arasından çıkacak.
• BECERİKLİLİK Şirket içinde ve dışındaki birçok farklı ama birbirini tamamlayan kaynağı (insan, teknoloji, finans gibi) bir araya getirip, ortak bir amaca ulaşabilme yeteneği öne çıkacak.
• GÜVENİLİRLİK Fiyatların büyük olasılıkla yüksek kalacağı bir tablo ile devam edeceğiz. Şirketler, bu ortamda maliyet verimliliğinden çok ortakları ve müşterileriyle olan ilişkilerinin güvenilirliğine odaklanmalılar.

 

ATARİ’NİN KURUCUSUNDAN ŞİRKETLERİ ETKİLEYECEK 4 TAHMİN

• ULAŞIM Yollardaki araç sayısı, belki de hızlı bir şekilde bugünün düzeyinin yüzde 20’sinden daha azına düşecek. UBER/Lyft gibi şirketler, Airbnb gibi “daha ekonomik bir modelle” mil başına 0,30 dolardan maliyetle ulaşım sağlayabilecek.
• ELEKTRİK Nükleer enerjide büyük ölçekli füzyon gücüne ulaşılması, kilovatsaat başına 0.03 dolardan düşük fiyatla enerji üretilmesine olanak sağlayabilir. Bu her şeyi değiştirir.
• TEDARİK ZİNCİRİ Çin’in düşüşü ve Ukrayna savaşı jeopolitik alanda değişimlere neden oluyor. Bu etkinin devamıyla tedarik zincirindeki bozulmanın etkileri, büyük çaplı iç kaynak kullanımını gündeme getirecek.
• YAPAY ZEKA Pandemi bize şirketlerin nasıl sanal ve küresel olabileceğini gösterdi. Yapay zeka ve metaverse alanındaki ilerlemeler şirketlerin maliyetlerinde büyük düşüşlere neden olacak. Yapay zekanın hakimiyeti artacak.

 

GELECEĞİN BÜYÜK ŞİRKETLERİ

• B2B SaaS şirketlerinden çıkacak. İş dünyası sanallaştıkça, şirketlerin işletim sistemlerine/yazılıma ihtiyacı çok artacak.
• DHL gibi üçüncü parti lojistik şirketlerine talep artacak.
• Tele sağlık (Tele medicine) öne çıkacak. Sağlık hizmetlerindeki devrim henüz başladı. Nüfusun yaşlanması ve teknoloji/tedavideki ilerlemeler devasa bir potansiyel barındırıyor.
• AlixPartners’ın dünya çapında 3 bin üst düzey yöneticiyle yaptığı araştırmaya katılanların yüzde 98’i, gelecek 3 yılda değişmek zorunda olduklarını söylüyor.