Refahta büyük çöküş!

YAZI: GÜLDENİZ AYRAL

Büyük bir şirketin genel müdür yardımcısı, profesyonellerin refah düzeyindeki erimeyi, bir anlamda ‘sınıf düşmeyi’ açıklarken, kendinden şu örneği veriyordu:

“2019 yılında aynı şirkette, aynı görevi yapıyordum. O dönemdeki ücretim aylık 7 bin dolar düzeyindeydi. Bugünkü kurla 210 bin TL’ye eş değer. Oysa benim kazancım onun yarısı civarında.”

Çok sayıda yöneticinin yaşadığı ‘gelir erimesinin’ sonuçlarına da dikkat çeken genel müdür yardımcısı, “Bu tabloda yurt dışına gitmek büyük bir lüks haline geldi. 300 bin TL’ye yaklaşan okul ücretini de ödemekte zorlanıyoruz” diye konuşuyordu.

Kademeler arasındaki ücret uçurumu, “Başlangıç düzeyindeki çalışan” ile CEO ücretindeki devasa farklar dünyanın her tarafında konuşuluyor. Ancak, Türkiye’de son birkaç yıldır döviz kurları artışı ve yüksek enflasyon nedeniyle, şirketler dünyasının profesyonelleri sıkıntıyı daha ciddi hissediyor.

Orta ve üst düzey yönetici bulma konusunda Türkiye’de ilk akla gelenlerden Korn&Ferry Türkiye’nin Başkanı Şerif Kaynar da bu gelişmeyi doğruluyor:

“Türkiye’deki büyük şirketlerin CEO’larının maaşları brüt 6 ila 9 milyon TL arasında değişiyor. Yani 250-300 bin dolar düzeyinde. Oysa 3 yıl önce bu rakamlar 500-600 bin dolar düzeyindeydi.”

GEÇ GELEN GÜNCELLEME

Bir büyük bankanın İK yönetiminde yer alan, ismi bizde saklı bir yönetici, “Yüksek enflasyon görünen ülkelerin kaderi” diyor ve ekliyor: “Bazı şirketler hemen güncelleme yapıyor bazıları ise daha geç. Dolayısıyla ortalamada erime kaçınılmaz hale geliyor.”

Ona göre, sadece enflasyon değil, ekonomideki sorunlar nedeniyle “kâr marjı” daralan sektörlerde de “ücrette” sıkıntılar yaşanıyor: “Bana göre sadece bu sorun enflasyonla daha görünür/hissedilir hale geliyor.”

CEO maaşları genellikle baz maaşın yanı sıra hisse opsiyonu, bonus, nakit prim ve uzun vadeli teşviklerle hesaplanıyor. İki yıl öncesine kadar Türkiye’deki en büyük holding ve şirketlerin CEO’ları en azından baz maaş olarak yurt dışındaki mevkidaşlarına yaklaşmaya başlamıştı. Ancak döviz kurlarında yaşanan dalgalanma ve yüksek enflasyon nedeniyle şimdi döviz bazında iki katına varan oranda geriye gitmiş durumda. Bu durumdan sadece CEO’lar değil, C düzeyinde yani en üst yönetim kademesinde çalışanlar da etkilendi.

Michael Page Executive’in yaptığı çalışmaya göre, 2023’ün ilk 3 ayında 150 milyon Euro’nun üzerinde cirosu olan şirketlerin CEO’larının minimum yıllık maaşı 3.1 milyon TL yani yaklaşık 114 bin dolar. Oysa, bu rakamlar, 3 yıl öncesinde 250 bin dolar ve üstünde idi.

ABD’DEKİ DÜŞÜŞÜN NEDENİ

Yaşanan yüksek enflasyon ve döviz kurlarındaki artış nedeniyle “refah düzeyindeki düşüş” Türkiye’ye özgü görünüyor. Ancak, ABD başta olmak üzere Batı ülkelerinde de benzer bir tartışma var.

Buradaki maaşların dolar bazında geride kalması Türkiye’ye özel bir durum olsa da CEO maaşlarındaki azalmada Amerika’da da benzer gelişme yaşanıyor. Ancak onlardaki gerekçenin temelinde “maliyet” düşüşünü sağlamak yer alıyor. Örneğin, Zoom, Intel ve Micron Technology’nin de bulunduğu birçok teknoloji şirketinde yönetici maaşlarında kesintiye gidildi.

Wall Street Journal’da yer alan araştırmaya göre, pandemi sonrasında ofise dönüşle birlikte Zoom’un değeri düşmeye başladığında, şirket CEO’su Eric Yuan, önemli bir karar aldı. Bu kararla birlikte 2024 yılı için taban maaşta yüzde 98 oranında önemli bir kesintiye gidildi ve 10 bin dolara çekildi. Ardından şirketteki yönetici ücretlerinde yüzde 20 civarında kesintiye gidildi.

ABD’de ve İngiltere’deki CEO ile yönetici maaşlarının son dönemde bu kadar tartışılmasının nedenlerinden birini ülkelerdeki ekonomik durum oluşturuyor. Beraberinde giriş düzeyindeki çalışan ile üst düzey yönetici maaşları arasındaki “büyük uçurum” geliyor. Çünkü, ABD’de ortalama bir CEO maaşı, tipik bir çalışanın maaşının 300 katı iken, İngiltere’de 118 katında gerçekleşiyor.

ŞİRKETLER NE YAPIYOR?

Büyük holdinglerden birinin İK Direktörü, “Şirketler enflasyon oranında zam uygulayarak maaş seviyelerini güncel tutmak için elinden geleni yapıyor” diyor. Ancak, “açıklanan” ile “gerçek enflasyon” oranı görünenden daha fazla olduğu için, yönetici ile çalışan tarafında alım gücü giderek azalıyor.

Boyden Türkiye Yönetici Ortağı Murat Ergene’ye göre ‘ücret makası’ geçmişe göre çok açılmış durumda. “Malum piyasa dalgalı ve değişkenlik yüksek. Ortalama 150-300 bin TL net ve 3 maaştan başlayarak 12 maaşa kadar uzanan bonuslar ve hatta bazı durumlarda hisse opsiyonu sunulan paketleri gözlemliyoruz” diyor. Ona göre, Türkiye’nin en büyük bankaları ile büyük holdinglerinde durum biraz daha olumlu. Önümüzdeki dönemde de olumlu olarak ilerleyebilir.

My Executive Kurucu Ortağı Müge Yalçın’ın verdiği bilgiye göre, en üst düzey yöneticiler ağırlıklı olarak temmuz ayında yüzde 30-35 oranında ücret artışı aldı. Yıl sonunda enflasyon artış oranına ek olarak yöneticilerin maaşlarında yüzde 15 ila 30 arasında performans primi artışı ekleneceği öngörülüyor. Bunun gerçekleşmesi halinde bile “erime” devam edecek gibi görünüyor. Büyük bir holdingin İK Direktörü ise “gelir düşüşünü” doğrulamakla birlikte şuna dikkat çekiyor:

“Üst düzey yönetici ücretleri ile diğer çalışan grubunun geliri ortak bir eğilimde olmayabilir. Ücret düzeylerini son yıllarda fonksiyon, seviye ve yetkinlik gibi faktörler de belirliyor. Bazı derin bilgi ve uzmanlık isteyen pozisyonlarda artış oranı, piyasanın birkaç katı üzerinde olabiliyor.”

EŞİT DÜZEYDE HASAR MI?

Egon Zehnder Türkiye’den Murat Yeşildere, CEO ve üst düzey yöneticilerin ücretlerindeki azalmanın, genel anlamda profesyonel (maaşlı) çalışanların, yüksek enflasyon sürecinden aldıkları hasardan pek farklı olmadığını düşünüyor ve şu noktaya değiniyor:

“Burada en üst düzeyi daha kırılgan yapan, bazı şirketlerin ücret artışlarında enflasyon düzeltmesi de olsa, alt kademeye daha yüksek artış yapıp, üst düzey yönetici ücretlerini daha az artırma eğiliminde olması. Zaten değerlendirme kriteri TÜİK enflasyon oranları ise durum daha farklı görülebilir. Patronlar da olaya biraz böyle bakıyorlar.”

Murat Yeşildere’ye göre bir başka ücret artış yöntemi de özellikle reel olarak küçülen şirketlerde bütçe, satış ya da yönetilen kişi sayısına bağlı ‘grading’ değerlendirmelerinin yeniden yapılması. “Reel olarak küçülen şirketlerde, eskiye göre daha yalın ve daha küçük ekipler/şirketlerde rollere verilen değer ve dolayısıyla grade de değişiyor. Bazı şirketlerde roller birleştirilerek daha büyük roller ve dolayısıyla ücret bütçeleri yaratılmaya çalışılıyor.”

ÜNVAN FARK YARATTI!

Manpower Türkiye Genel Müdürü Feyza Nazlı, başta büyükler olmak üzere şirketlerin önlem olarak “zam sıklığını” artırdıklarına katılıyor. Ona göre çalışanlarını, enflasyon ve yaşam maliyetlerindeki artışa karşı korumak isteyen şirketler 1 ya da 2 düzenlemelerin yanına “ara artışlar” da duydu:

“Ancak, bu düzenlemelerin bazı kurumlarda bütçe ve maliyet baskısı nedeniyle CEO, orta ve üst düzeye aynı oranda yansıtılmadığını gözlemledik.

Bunun yanı sıra, döviz kuruna endeksli maaş alan çalışanlar ve yönetim kadrosunda ise farklı sorun yaşandı. Onlara döviz ödemesi yapıldığı için, enflasyona uyum konusunda ücretlerinde reel gerilemelerin yaşandığı dönemler oldu.

Aynı zamanda C-seviye ve CEO ücret paketlerinde performans primi ve teşvik paketlerinin de ağırlıklarının değişiklik gösterdiğini gözlemliyoruz.”

YAN HAK DEVREDE

BBI Executive Search kurucusu ve Genel Müdürü İnci Tunalı, 2023 yılı ücret politikalarının, son 3 yıla göre önemli değişimlere işaret ettiğine dikkat çekiyor. Ona göre kritik pozisyonlardaki yöneticilerine “dövizle” maaş veren şirket sayısında artış yaşanıyor:

“Günümüz rekabet ortamında işletmelerin rekabetçi avantajı yaratabilmeleri, sahip oldukları nitelikli insan kaynaklarına ve bu kaynakları ellerinde tutabilme düzeylerine bağlı olduğu için pek çok şirket destekleyici yan hak paketleri ve ara zamları da hayata geçirdi. Üst düzey yöneticiler, ücret konusunu, yönetecekleri bütçenin ve kendisine bağlı olan ülke ya da bölgenin büyüklüğü ve genel pazar dinamiklerini göz önünde bulundurarak yan haklar ve prim sistemi ile birlikte bir bütün olarak değerlendiriyor.”

Yılda 2 ücret artışının genel uygulama haline geldiğini söyleyen Müge Yalçın, şirketlerin iyi profesyonelleri elde tutmak için ek artışların yanı sıra çalışan bağlılığını artırmak amaçlı bazı yan haklarda da revizyona gittiğine vurgu yapıyor:

“Şirketlerin özellikle kaybetmeyi göze alamadıkları üst düzey çalışanlara verdikleri, spot bonus uygulaması, 2022’de olduğu gibi bu sene de geçerliliğini koruyor. Bunların yanı sıra artış oranlarının sektörler arasında farklılıklar gösterdiğini söyleyebiliriz. Teknoloji şirketlerinin çalışanlarına yaptıkları zam oranı, diğer sektörlerle karşılaştırıldığında daha yukarıda kaldı. Buna rağmen teknoloji yeteneklerinin yurt dışına göçünde de ciddi bir artış yaşanıyor.”

MÜLAKATTA YENİ SORU

Yüzde 20-30 artış için artık kimsenin şirket değiştirmek istemediğini belirten Murat Yeşildere yüzde 50 ve üstü bir artışın cazip olduğunu belirtiyor. Müge Yalçın da üst düzey yöneticilerin mülakatlarda mevcut ücretlerine, enflasyon beklentilerinin üstünde bir oranda ek yaparak taleplerini paylaştıklarını aktarıyor.

“Bu durum da piyasada ücret skalasını yukarı yönlü zorluyor ve üst düzey yöneticilerin mevcut şirketlerinde çalışmaya devam etmeleri halinde bile daha yüksek ücret artışları almalarına zemin yaratıyor. Diğer taraftan bu durum doğal olarak şirketler için zorluk oluşturuyor; bir yandan maliyetleri artarken, diğer yandan yöneticilerini şirkette tutmakta zorlanabiliyorlar. Tabii böyle dönemlerde yılsonu ve orta vadeli performans uygulamaları daha önemli hale geliyor.”

250-300 BİN
3-4 yıl öncesinde büyük şirket/bankalarda yıllık CEO ücreti 500-600 bin dolardı. Şimdi yarı yarıya düştü.

170 BİN TL
Mercer’a göre aylık ücrette en iyi gelir 170 bin TL ile finansta, en düşük ise 80 bin TL ile üretimde. Yaygın ücret 100-120 bin TL arasında değişiyor.

“5 KEZ ÜCRET AYARLAMASI YAPANLAR VAR”

• YENİ NORMAL
  Döviz bazında baktığımızda tepe yöneticilerin ücretleri her anlamda geriye gitti. Konuya TÜİK enflasyonu açısından baktığınızda daha farklı değerlendirilebilir. Zaten patronlar da olaya biraz öyle bakıyor. Geçen yıl 5 kez ücret ayarlaması yapan şirket vardı; sektör ortalaması da 3’ün üzerindeydi. Bu sene de ortalama ücret ayarlamasının üçe yaklaşacağını düşünüyorum. Bu sebeple veriler neredeyse anlık değişiyor.
• YÜZDE 20-30’A İŞ DEĞİŞMİYOR
  İş teklifi götürdüğümüz profesyoneller 2 sene öncesine kadar yüzde 20-30 artışları cazip görerek iş değişikliğine gitmeye meyilli iken, bugün yüzde 50’nin altında farklar iş değişikliği için anlamlı bulunmuyor. Zira yönetici yüzde 20-30’luk artışı kendi şirketinin bir sonraki ay ücret düzeltmesi olarak dahi yapabileceği beklentisi içinde. Bu da yönetici geçişlerinde sürtünme yaratabiliyor.

1.5-2.1
Page ExecutIve araştırmasına göre C level yöneticilerde ücret yıllık 1.5-2.1 milyon tl arasında değişiyor. En yüksek ücreti ise 1.9 milyon tl ile CTO’lar alıyor, onu 1.8 milyon tl ile CMO’lar izliyor.

“EK ARTIŞLAR DEVREDE”

• 30 ARTI 15
  İş dünyasının geneline baktığımızda üst yönetim düzeyinde çalışan yöneticilerin, ağırlıklı olarak temmuz ayında yüzde 30-35 oranında maaş artışı aldıklarını gördük. Yılsonunda -enflasyon artış oranına ek olarak yöneticilerin maaşlarında yüzde 15 ila 30 arasında performans primi artışı ekleneceğini öngörüyoruz.
• KİŞİ BAŞI İYİLEŞTİRME
  Ücretlendirmelerde maaş + prim + yan haklar yapısı enflasyon döneminde de devam ediyor. Yüksek enflasyonla birlikte ücret artışları her seviye için yılda 2 kere yapılmaya başlandı. Hatta bazen ara dönemlerde kişi bazında ilave iyileştirmeler yapıldığını da görüyoruz. Özellikle iyi profesyonelleri elinde tutmak isteyen şirketler, çalışanlarını enflasyonun etkilerinden bu şekilde korumaya çalışıyor.

30 BİN DOLAR
İK şirketlerinden gelen verilere göre, Direktör/GMY düzeyinde aylık ücret 4 yıl önce 30-60 bin dolar arasındaydı. Bugünlerde 10-20 bin dolar düzeyinde seyrediyor.

DOLAR BAZINDA YARI YARIYA AZALDI

“Şu an CEO’ların kazancı büyük ölçekli şirketlerde brüt yıllık 6 milyon TL ile 9 milyon TL arasında. Bu rakamın eşi de bonus olarak ilave ediliyor ama bonuslar sektörden sektöre de değişiyor. Geçmişte bu rakamlar dolar olarak tam iki katıydı. Yani bugün yıllık 250 bin-300 bin dolar olan gelirler eskiden 500-600 bin dolar arasında değişirdi.”

%30-35
Yılda 2 kez ücret artışı yapan şirketler Temmuz ayında yüzde 30-35 arasında zam yaptılar. Bazı şirketlerde arada yüzde 10-15 artış da gerçekleştirildi.

EN ÇOK KAZANAN LİDERLER

• One World Consulting’in 500 şirket arasında yaptığı araştırmaya göre, banka CEO’larının yıllık net baz maaşı 400-900 bin TL arasında değişiyor.
• Büyük holdinglerin CEO’larının yıllık gelirleri ise ortalama 1-1.5 milyon TL düzeyinde… Büyük holdinglerde 5 milyon TL’ye kadar çıkabiliyor.
• Mercer’in 2023 Ücret ve Yan Haklar Araştırması’na göre ise Türkiye’de CEO maaşları, ortalama 99 bin 400 bin TL arasında. Bu rakam, yalnızca CEO’ların net baz maaşlarını dikkate alıyor. Performans primleri ve diğer yan haklar dahil değil.
• En yüksek CEO maaşları, yine finans ve enerji sektörlerinde ödeniyor. Finans sektöründe ortalama CEO maaşı 170 bin TL, enerji sektöründe ise 150 bin TL olarak gerçekleşiyor.

5 KEZ
Murat Yeşildere’ye göre enflasyon nedeniyle yıllık ücret düzenlemesi 3 defa gerçekleşiyor. Bunu 5 defa yapanlar da var.