Rauf Ateş
YAZI: M.RAUF ATEŞ
California Üniversitesi’nden Prof. Eric Swanson, son yıllardaki enflasyon ve tüketici davranışları arasındaki ilişkiyi analiz ederken, önemli bir gerçeği ortaya koydu. Araştırmasına göre fiyat artışları, tüketicileri, alışverişlerini kısma yerine, satın alma tercihlerini değiştirme yoluna itiyor. Prof. Swanson, “Tüketiciler, harcamalarını fiziksel ürünler yerine; hizmet sektörüne, örneğin restoranlara, kafelere yönlendiriyor” diye konuşuyor. Bu da beraberinde hizmet sektöründeki fiyat artışlarını, ortalamanın çok üzerinde artmaya zorluyor. Yıllık yüzde 2.7-3 arasında değişen ABD enflasyon oranına rağmen yüzde 8.5’e ulaşan hizmet sektörü enflasyonu da bunu destekliyor. Bu, 41 yılın en yüksek hizmet sektörü (restoran, kafe, ulaştırma gibi) enflasyonu anlamına geliyor.
Benzer bir sorun Türkiye’de de yaşanıyor. Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, enflasyonla mücadelenin önündeki en büyük engelin, hizmetler alanındaki “fiyat katılığı” olduğuna dikkat çekmişti.
Tat Gıda ve Tat Bakliyat’ın CEO’su Veysel Memiş, “fiziki ürün” ile “son ürün” fiyatları arasındaki bu uçurumu Türkiye için de doğruluyor. Ona göre, son 1 yılda buğdayda fiyat artışı yüzde 25, tahıllarda yüzde 25-30 arası arttı. Salça ise neredeyse son 1 yılda aynı fiyatını korudu. Buna rağmen, bu fiziki ürünlerin tüketiciye ulaştığı son noktalardaki (yiyecek/içecek) fiyat artışları daha yüksek seyretti.
TEK ENFLASYON YOK!
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Kasım ayında tüketici enflasyonunu aylık yüzde 2.24, yıllık olarak ise yüzde 47.09 oranında açıkladı. TÜİK’in verileri arasında ürün gruplarına ait fiyat artış oranları da var. Ancak, sektörlerde, alt kategorilerde ve şirket bazında hayatın gerçekleri kendini farklı gösteriyor. Aynı sektörde faaliyet gösteren şirketlerde bile son ürünün enflasyon oranı arasında büyük farklar olabiliyor.
Bunun en iyi örneğini Madame Coco oluşturuyor. Şirketin CEO’su Cem Işık, “Bizim 2024 enflasyonumuz ortalamada yüzde 29 iken, sektörde oran yüzde 50’nin üstüne çıktı” diye konuşuyor ve ekliyor:
“Enflasyonun etkisini müşterilerimize olası en düşük oranda yansıtmamız gerektiği, çok net farkında olduğumuz konuların başında geliyor. Bunun sürdürülebilirlik adına bir gereklilik olduğunu biliyoruz. Neticede her ne kadar kendi marjımızdan feragat etmemiz gerekse ve mağaza başına kârlılıklar geçtiğimiz yıllara göre düşse de, yine de operasyonel anlamda kâr edecek şekilde büyümeye ve rekabetten pozitif ayrışmaya devam ediyoruz. Müşterilerimiz de bu gayretin net olarak farkında. Artan pazar payı ve büyüme rakamları da bunu ortaya koyuyor.”
PERAKENDENİN FORMÜLÜ
Birleşmiş Markalar Derneği Başkanı ve Terteks CEO’su Sinan Öncel, perakendede enflasyon ve fiyat stratejisinin geçmişe göre biraz daha farklı işlediğine dikkat çekiyor. Ona göre “markalı ürünlerde” 1 yıllık fiyat artışı yüzde 40-50 civarındayken, hızlı satılan, daha ucuz ürünlerde bu oran yüzde 20’de kaldı. TÜİK’in açıkladığı sektör enflasyonu ise yüzde 30 olarak gerçekleşti. Sinan Öncel, perakendedeki fiyat stratejisine şöyle devam ediyor:
“Perakende şirketi, önceki sezon, örneğin 600 TL’ye sattığı ürün için fiyat belirlerken, önce yüzde 50 artış ile yola çıkıyor. Bu, olmasını umut ettiği rakamdır. Ancak, gerçek ile umut her zaman bir araya gelmiyor. Bir süre sonra özellikle hızlı satılan ürünlerde, düşük fiyatlılarda indirimler devreye giriyor. Talep de ucuz ürünlere doğru kayıyor.”
Sinan Öncel’e göre özellikle giyim perakendesinde fiyat artışı yapmak zorlaşıyor. “Haziran ayından bu yana fiyatlarda bir doyma var. 1000 TL’ye satılanı, 1200 TL yaptığınızda satış devam ediyordu. 1300 TL olunca da alım devam etti ama artık tepki gözlemliyoruz, satışlar olumsuz etkileniyor” diye konuşuyor.
Fiba Perakende Grubu Başkanı Oya Şener, “Markalarımızdaki ortalama enflasyon 2024’te yüzde 42 oranında gerçekleşti” diyor. Bu orana da yıl genelinde maliyet artışlarının üzerinde zam yapmayarak ulaştıklarına dikkat çekiyor: “Bizim önceliğimiz tüketici talebini korumak oldu. Özellikle yılın ikinci yarısından sonra temel ürün gruplarında fiyat artışlarını minimum düzeyde tuttuk ve talebe odaklandık.”
YİYECEK/İÇECEKTE DURUM
Türkiye’de fiyat artışları konusunda en çok eleştirilen sektörlerin başında “yiyecek ve içecek” (restoran ile kafeler) geliyor. Bu sektörü etkileyen ürün grupları arasında ilk sırada gıda var. TÜİK’in açıkladığı 1 yıllık enflasyon gıdada yüzde 61 düzeyinde gerçekleşti. BigChefs Kurucusu Gamze Cizreli, sektörün önde gelen şirketlerinden biri olarak TÜİK’in yanı sıra ENAG’ın verilerini de takip ettiklerini söylüyor:
“İki kurumun oranları arasında büyük farklar var. Gastronomi sektörünün ENAG verilerini takip ettiğini biliyoruz. Biz bununla birlikte kendi enflasyonumuzu izliyor, performansımızı buna göre ölçüyoruz. 2024 yılında merkezi tedarik operasyonu ve merkezi mutfak yönetimiyle veremlilikte önemli iyileştirmeler sağladık. Bu bize çok avantajlı tedarik anlaşmalarını da beraberinde getirdi. Son 1 yıla baktığımızda bizim enflasyon, TÜİK’in açıkladığı yüzde 61’e paralel olarak gerçekleşti.”
Aynı sektörden Dominos CEO’su Aslan Saranga ise 2024 yılı enflasyon oranını yüzde 70 olarak paylaşıyor. “TÜİK enflasyonu ile aramızdaki farkın önemli bölümü işçilik ve kiradan kaynaklandı” diyen Saranga şöyle devam ediyor: “Yılın ilk 6 ayında tüketici enflasyonu ile Dominos enflasyonu arasındaki fark daha da büyüktü. Yılın sonuna doğru bu açık azaldı. 2025 için planlarımızı enflasyonun yüzde 30 civarı olacağını düşünerek yapıyoruz. Ancak, en büyük zorluğumuzu artan işçilik maliyetleri oluşturuyor.
OTOMOBİLDE NE OLUYOR?
ABD’de otomobil fiyatları, Ekim 2024’te, son 1 yılda ortalama yüzde 0.7 oranında geriledi. Bazı markaların fiyatı düştü, bir bölümünde ise daha da arttı.
Renault Türkiye CEO’su Berk Çağdaş, sektörde yıllık enflasyon oranının yüzde 21 olduğunu söylüyor. Renault için de benzer bir rakamın gerçekleştiğini, Dacia’da ise yüzde 16’da kalındığını ekliyor.
Otomobilin önemli parçalarından lastikte, binek tarafında artış oranı TÜİK enflasyonuna yakın seyrediyor. Ticari tarafta ise aynı durum geçerli değil. Lojistik, yurtiçi ve global taşımacılık ile inşaatta yaşanan talep düşüşü bu kategoriyi olumsuz etkiliyor. Sektörün büyük şirketlerinden Tatko’nun CEO’su Vedat Özçelik, “Talepteki daralma, fiyatlar üstünde baskı oluşturuyor. Son 1 yılda ticari lastik fiyatları, TÜİK enflasyonunun yarısı kadar gerçekleşti” diyor ve ekliyor:
“2020-2023 arasında güçlü bir talep, sınırlı arz vardı. Bu nedenle şirketler yüksek kârlara ulaştılar, işçi sendikalarıyla astronomik artış rakamlarıyla anlaşmalar yaptılar. Şimdi arz-talep yeniden dengeleniyor, bu kez alıcının güçlü olduğu döneme giriyoruz.”
TARIMIN GERÇEK SORUNU
Matlı Gıda Yönetim Kurulu Başkanı Özer Matlı, sektöründeki enflasyonu 2025 yılında yüzde 35 oranında bekliyor. Bunun için kur tarafında yüzde 30’u geçmeyecek bir öngörüde bulunuyor. Ancak, Matlı, esas sorunun enflasyon değil, ‘sürdürülebilirlik’ olduğunu söylüyor. Çünkü, tarımda kuraklıkla birlikte ‘insan unsuru’ sorununun ciddi risk haline geldiğine dikkat çekiyor:
“Tarım sektöründe yaş ortalaması 56’nın üzerine çıktı. Bu insan bulma riskini beraberinde getirir, enflasyonu yüzde 60’lara kadar taşıyabilir. Yörsan Süt’te ise üreticinin talebi var. 2024’te zam yapılmamıştı, en az yüzde 15 zam olacaktır. Ancak, tüketicinin talebinde sıkıntı var. Bu nedenle 2025 yılında maliyetlerimiz sütte yüzde 30 civarında artacaktır.”
KONUTTA FARKLI HESAPLAR
TÜİK, Ekim 2024 itibarıyla Türkiye’de konut inşaat maliyetinin yıllık ortalama yüzde 39.06 oranında arttığını açıkladı. Ancak, sektörün önde gelenleri bu oranı yüzde 100’e yakın olarak hesaplıyor. Orta ve alt sınıfa yakın konutlarda yüzde 60-70 arasında değişiyor. Orta ve üstü konutlarda oran yüzde 100-120 arasında değişiyor.
Yiğit İnşaat CEO’su Önder Yiğit, orta sınıfa yönelik yaptıkları konutlarda yıllık fiyat artışının, piyasadaki durgunluk nedeniyle yüzde 25’te kaldığını söylüyor. Buna karşılık malzemede yüzde 30, işçilikte ise yüzde 80 civarında artış olduğuna dikkat çekiyor.
İnşaatın hammaddesini sağlayan kurumlardan Eczacıbaşı Yapı Grubu’nun Başkanı Hasan Pehlivan, şunları paylaşıyor: “Piyasa koşulları ve artan maliyetlere bağlı olarak, 2024 yılında ürün fiyatlarımızda düzenlemeler yapmak zorunda kaldık. Özellikle yüksek işgücü, hammadde ve finansman maliyetleri, yapı gereçleri sektöründe yüksek maliyet artışlarına sebep oldu. Biz de seramik sağlık gereçleri, armatür, gömme rezervuar ve banyo mobilyalarında ortalama yüzde 70-80 arasında fiyat artışı yaptık.”
“Son aylarda konut fiyatlarında biraz gevşeme olmasına rağmen, bizde maliyet artışı yaklaşık yüzde 120 oldu. Buna rağmen sattığımız konutlarda yıllık ortalama fiyat artışı yüzde 37 civarında gerçekleşebildi.”
ÖZCAN TAHİNCİOĞLU/Tahincioğlu YKB
“CHEAPFLATION” ETKİSİ DAR GELİRLİYİ VURUYOR
Harvard Üniversitesi’nden Prof. Alberto F. Cavallo, gelir grupları ve enflasyon konusunu analiz eden kapsamlı bir araştırma gerçekleştirdi. 2018-2024 yılları arasını kapsayan dönemde, 10 ülkede, 91 büyük zincir marketlerden alınan verilerin kullanıldığı araştırmada, gelir gruplarının öncelikli ürün gruplarındaki artışlara ulaşılmış. Bu araştırmada öne çıkan başlıklar şöyle:
- Araştırmada mağazadaki ürün fiyatlarının nasıl değiştiği ve tüketicilerin, yüklerini hafifletmek için buna nasıl tepki gösterdiği incelendi.
- Özellikle gıda ürün fiyatlarının dar gelirli grupları olumsuz etkilediği saptandı. Çünkü, ucuz gıda ürünleri ile ‘market markalarının’ fiyat artışları, diğerlerine göre daha yüksek gerçekleşti.
- Örneğin, ucuz ürünlerin fiyatı, ‘premium’ (pahalı, lüks) ürünlere göre çok arttı. Bu artış ABD’de 1.4 kat, Almanya’da 1.9 kat ve Fransa’da 1.5 katı buldu.
